Okres wielkanocny ma szczególne znaczenie dla chrześcijan. W ten czas wpisane jest najstarsze i najważniejsze z chrześcijańskich świąt religijnych, pielęgnujące pamięć o męce, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. To święto przypomina o zbawieniu, oczyszczeniu z grzechu, o pokonaniu śmierci, niesie nadzieję życia wiecznego, a tym samym zmienia perspektywę patrzenia na życie doczesne i ustala hierarchię wartości. Skłaniając człowieka do refleksji natury eschatologicznej, odświeża w nim myśl na temat troski o duszę.
Oprócz obrzędów religijnych zwyczajowo świętowaniu towarzyszą liczne symbole i elementy tradycji. Jak w przypadku większości świąt gromadzimy się wokół stołu, na który trafiają charakterystyczne dania i ozdoby, dzielimy się jajkiem i poświęconym pokarmem, często obok baranka i upiększonych jaj, pojawia się kurczaczek i zajączek, a pod niejednym łóżkiem czeka sikawka gotowa na śmigus-dyngus.
Do tego wszystkiego nawiązuje najnowsza wystawa książek z motywem zatytułowana: Wielkanoc – prezentowana w holu Biblioteki Głównej UO (przy ul. Strzelców Bytomskich 2). Dominują pozycje mówiące o tradycjach tego okresu i świątecznych potrawach, lecz są również wspaniałe wydawnictwa albumowe poświęcone sztuce sakralnej, ukazującej m.in. sceny z Nowego Testamentu. Po zakończeniu wystawy pokazane książki można będzie wypożyczyć. Poniżej przybliżamy nieco treść wybranych pozycji.
Ab ovo! – jak mawiali starożytni, czyli zacznijmy od jajka.
Kraczoń K.
Pisanki
Lublin 2017
Wielkanocne zdobienie jaj ma długą i bogatą tradycję. Techniki dekoracji są różnorodne, częstokroć misterne i wymagające wielkiej wprawy. Te małe dzieła sztuki uważa się za wyraz artystycznych ciągot, jakie mogą drzemać w każdym z nas. I nawet jeśli komuś nie wystarcza zdolności, by samemu podjąć się zdobnictwa, to pragnie widzieć na świątecznym stole te piękne, miniaturowe cudeńka. Czyż nie z tego powodu powstawały słynne jaja Fabergé? Nie o nich jednak jest ta książka, ale o bliskich nam i bardziej dostępnych pisankach, o jednej z żywotniejszych i najpowszechniejszych dziedzin sztuki ludowej, wciąż posiadającej rodzinny charakter i świadczącej o trwałym przywiązaniu do tej tradycji. Warto dodać, że książka ta jest pokłosiem warsztatów w Galerii Sztuki Ludowej (w ramach projektu: Akademia Sztuki Ludowej). Podczas zajęć z twórcami okazało się, iż tematyka ozdób i zwyczajów świątecznych (nie tylko zresztą wielkanocnych) jest tak rozległa i bogata, zawiera tyle wiedzy i tajników wartych ocalenia przed zapomnieniem, iż postanowiono zawrzeć je w swoistym kompendium: Elementarzu Sztuki Ludowej – a pierwszy tom poświęcono właśnie upiększaniu skorupek.
Od małej sztuki warto przejść do wielkiej.
Pietrangeli C.
Arcydzieła Malarstwa. Watykan
Warszawa 1998
Pod względem zbiorów muzealnych Watykan jest miejscem należącym do czołówki. Obfitość i różnorodność eksponatów zachwyca, ich dzieje jak i biografie artystów to fascynująca historia biegnąca przez szereg epok i stylów. Malarze, rzeźbiarze i architekci przydający splendoru siedzibie papieży, zostawili po sobie twórczy ślad, z którym niniejsza książka stara się zapoznać czytelnika. Z oczywistym zastrzeżeniem, iż nie wyczerpuje tematu, a jedynie uchyla drzwi do dzieł takich twórców jak Michał Anioł, Rafael, Botticelli, Bramanti, czy Bernini.
Sciré Nepi G., Piero Codato P.
Arcydzieła Malarstwa. Wenecja
Warszawa 2003
Nie będzie zbytnią przesadą stwierdzić, że zabytkowa część Wenecji cała jest dziełem sztuki i zwiedzanie jej jest właściwie wizytą w muzeum. Niemniej ambicją autorów tej książki było przybliżenie wybranych dzieł malarstwa, które czekają na miłośników sztuki za progiem takich miejsc, jak: Museo Correr, Palazzo Ducale (Pałac Dożów), Ca’ Rezzonico, Gallerie dell’Accademia, czy Ca’ d’Oro, lub Scuola di San Rocco. Inaczej bowiem niż w wielu wielkich miastach na świecie, Wenecja nie ma jednego, słynnego muzeum, które byłoby jej wizytówką, lecz cieszy się bogactwem choćby tych wymienionych. To jednak nie wszystko; liczne dzieła sztuki nie trafiły do muzealnych zbiorów, ale nadal zdobią kościoły, pałace, siedziby bractw i oratoria. I tam również zaglądają autorzy książki, pokazując arcydzieła Tycjana, Paola Veronesego, Giovanniego Belliniego, czy Tintoretta. Prezentują malarzy weneckich (Tiepola, Piazzettę), ale też innych z Italii i Europy (Ercole de’ Roberti, Savolda, Lotta, Piera di Cosimo, Piera della Francescę, Pontorma, jak również Boscha, Quentina Massysa, Memlinga, czy van Dycka i mistrzów holenderskich), nie zapominając o sztuce nowoczesnej, w wydaniu Braque’a, Légera, Klimta, Picassa, Mondriana, Kandinsky’ego, Chagalla, Maxa Ernsta, Klee, Bacona i innych. Zachwycający przegląd epok i stylów, malujących się na przestrzeni ośmiu stuleci.
Debray R.
Nowy Testament w arcydziełach malarstwa
Warszawa 2004
Zdarzały się bogato ilustrowane wydania Pisma Świętego, gdzie zwykle za oprawą graficzną stał jeden autor a najważniejszy był jednak tekst, który (pod natchnieniem Boga) spisywało wielu autorów. W tym przypadku autor niejako odwrócił sytuację. Przedstawia 100 wspaniałych dzieł malarstwa, jakie wyszły spod pędzli wielu mistrzów, by zobrazować wydarzenia z Nowego Testamentu – uzupełnione cytatami z Biblii. Album zawiera m.in. „Zwiastowanie” namalowane przez Leonarda Da Vinci, „Rzeź niewiniątek” Breughla, „Jezusa przed uczonymi w Piśmie” autorstwa Durera, reprodukcje płócien Rembrandta, Tintoretta, czy Delacroix – wraz z opisami przedstawionych scen.
Nie mało ilustracji zawiera kolejna pozycja, w której obrazy dopowiadają treść dotyczącą świątecznych obyczajów.
Pruszak T.
O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy
Warszawa 2021
Polskie, piękne tradycje świąteczne, jakie kultywujemy w swych domach, często bywają kojarzone wyłącznie z ludowymi zwyczajami. Niesłusznie. Znacząca ich część ma rodowód w kulturze szlacheckiej, którą zazdrośnie podglądało i na miarę swych możliwości naśladowało chłopstwo i mieszczaństwo. Autor opowiada właśnie o tym, jak wyglądało świętowanie Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy w majątkach ziemiańskich przełomu XIX i XX wieku. Roztacza atmosferę przygotowań od strony kuchni i salonu, przytacza wspomnienia ziemian, opisuje obchody świąt i karnawałowe zabawy, pozwala uświadomić sobie bogactwo, którego części już nie ma i rozpoznać te elementy tradycji, które zachowaliśmy do dzisiaj. A wszystko uzupełnia ciekawym materiałem ilustracyjnym w postaci archiwalnych zdjęć, rycin i obrazów.
Jednakowoż o ludowych zwyczajach też wypada wspomnieć.
Gierała Z.
Szczodraki, kusaki, lany poniedziałek… Polskie tradycje ludowe
Kielce 2019
Wiele zwyczajów świątecznych ma swe korzenie w tradycji ludowej. Niestety, z bogatego repertuaru obrzędów wiele odeszło w zapomnienie, o innych się już tylko pamięta, ale ich nie kultywuje, część wciąż jeszcze żywa towarzyszy nam rokrocznie, choć jakby z lekka przygasając. Książka sięga do tej tradycji, odwołuje się do wspomnień starszego pokolenia i wspiera się opracowaniami naukowymi – budując, a właściwie rekonstruując zadziwiający świat dawnych wierzeń. Autor – publicysta, znawca folkloru – w gawędziarski sposób dzieli się żmudnie zbieraną przez lata wiedzą i w formie zbioru opowieści kieruje treść książki do miłośników folkloru, nauczycieli, rodziców i wychowawców, z nadzieją przekazania tego młodzieży i dzieciom. Prosty podział zawartości na cztery pory roku unaocznia związek obyczajów z cyklem przyrody i tym, co akurat oferował otaczający świat z początku XX w.
Potrawy i zwyczaje wielkanocne
red. Ewa Aszkiewicz; Małgorzata Krzyżanek
Poznań 2011
Święta wielkanocne akcentują religijny wątek śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Doskonale koresponduje z tym pora roku – gdy po zimowym uśpieniu przyroda budzi się do życia. Ma to naturalny wpływ na człowieka, rozniecając w nim uczucia nadziei i radości. Książka pokazuje jak przeplatają się zwyczaje wielkanocne o charakterze kościelnym i ludowym, przybliża wiele z nich, wyjaśnia symbolikę, podkreśla wagę przekazywania ich z pokolenia na pokolenie. Przy okazji uczy, jak wykonać dekoracje wielkanocne, jak przystroić stoły na czas świąt, by stworzyć wyjątkową atmosferę, podpowiada, w jaki sposób zrobić ozdoby, bawiąc się przy tym całą rodziną i ciesząc później z efektów wspólnej pracy. A jak święta, to oczywiście sprzątanie domu i szykowanie potraw. Nie zabrakło więc zestawu przepisów na wielkanocne jaja, szynki i pieczone baby – w tylu wariantach, by co roku zaskoczyć krewnych czymś nowym.
Tak oto płynnym krokiem przeszliśmy do wielkanocnego stołu.
Polska Wielkanoc. Żurki, jajka, szynki
red. Małgorzata Durnowska
Ożarów Mazowiecki 2017
Nic dodać, nic ująć – tytuł zdradza wszystko. Ale czy na pewno? Warto sprawdzić. Okres wielkanocny ma przede wszystkim znaczenie religijne i duchowe. Jednak polskie świętowanie nie może się obejść bez strawy dla ciała – szczególnie po okresie postu. Zgodnie z niepisanym nakazem tradycji, stoły uginają się pod ciężarem świątecznych potraw, wśród których prym wiodą symboliczne jajka, pieczone szynki, pęta białej kiełbasy i nieodzowny żurek. Za ich sprawą przy rodzinnym stole czuć świąteczny klimat.
Bednarczuk W.
Wielkanoc
Warszawa 2019
Tradycja nie jest bytem skostniałym, obserwujemy jak ewoluuje, jak porzucane są jedne elementy, a przyswajane nowe. Autor tej książki również zdaje sobie z tego sprawę, dlatego proponuje zarówno typowo tradycyjne wersje świątecznych dań, jak i warianty o nowoczesnym sznycie. Okazuje się bowiem, że smakołyki kojarzone z wielkanocnym stołem, jak jajka, pieczone mięsa, żurek, pasztety, mazurki i babki mogą występować w znanej postaci, albo przybrać formę, która ucieszy podniebienia zwolenników nowoczesności. Książka godzi różne gusta, a wszak zgoda przy świątecznym stole ma nieprzecenioną wartość.
Radosnego Alleluja!
Wystawę przygotował Dział Udostępniania i Informacji Naukowej
Zdjęcia i opracowanie graficzne: Piotr Kasprzyk z Działu Systemów Informatycznych i Zbiorów Elektronicznych
Tekst i skład: Marcin Podolan z Działu Systemów Informatycznych i Zbiorów Elektronicznych