Projekt kryjący się pod nazwą Materia Medica Opoliensis dotyczy budowy i opracowania unikalnej bazy danych, skupiającej szczegółową wiedzę z zakresu fitoterapii, czyli szeroko pojętego ziołolecznictwa, opartą na wynikach badań naukowych oraz wielowiekowej tradycji, posiadającej uzasadnienie w literaturze naukowej. Zaprojektowana baza uwzględnia wszystkie istotne i uznane przez Światową Organizację Zdrowia WHO systemy medyczne. Przede wszystkim jest to ajurweda i tradycyjna medycyna chińska, ale także medycyna siddha, unani, kampo, koreańska czy tybetańska. Zebrane informacje przeznaczone są głównie dla lekarzy, farmaceutów i wszystkich zainteresowanych profesjonalnym wykorzystaniem wiedzy, związanej z możliwością zastosowania roślin, minerałów oraz surowców pochodzenia zwierzęcego w leczeniu i zapobieganiu chorobom.
Baza jest autorskim pomysłem mgr. farm. Zbigniewa Skotnickiego, pracownika Biblioteki UO, a jednocześnie farmaceuty, medioznawcy, eksperta w dziedzinie bibliografii dotyczącej historii światowych publikacji z zakresu farmakognozji, botaniki farmaceutycznej, ziołolecznictwa i zielarstwa oraz konsultanta wydawnictw. Podjęta przez niego inicjatywa wynika z chęci uzupełnienia i poszerzenia bazy literaturowej w języku polskim z zakresu fitoterapii i zielarstwa. Geneza projektu sięga lat 90. ubiegłego wieku. Wówczas narodziło się przekonanie o przydatności takiego narzędzia; powstał zarys konstrukcji, zbierano materiały. Od 2007 roku prace przybrały zaawansowaną postać. W oparciu o oprogramowanie ACCESS powstała baza o unikalnej strukturze. Zależności w bazie danych ilustruje przytoczony poniżej przykład.
W oparciu o dane zawarte w bazie ukazała się publikacja o charakterze naukowym pt. „Leksykon naturalnych surowców leczniczych”* – pierwsza w piśmiennictwie światowym praca prezentująca w jednym miejscu 793 surowce lecznicze pochodzenia naturalnego z prawie 900 gatunków roślin, 23 gatunków zwierząt i 12 minerałów stosowanych w medycynie zachodniej, ajurwedzie i medycynie chińskiej. W trakcie opracowywania Leksykonu korzystano ze wszystkich wydań Farmakopei Polskiej od FP II (1937 r.) do FP XII (2020 r.) – przede wszystkim z informacji o ustalaniu dawkowania i poprawnego nazewnictwa. Dla surowców wspólnych z innymi systemami medycznymi oraz stosowanych tylko przez nie, podano sposoby dawkowania i podstawowe wskazania zamieszczone w aktualnie obowiązujących farmakopeach Chin, Indii, Japonii i Korei Południowej. Hasła zawierają również informacje o cechach surowców podanych w określeniach specyficznych dla danego systemu medycznego. Punktem odniesienia w opracowywaniu części bazy dotyczącej systematyki i nazewnictwa roślin naczyniowych, był Indeks Kewensis oraz World Flora Online. Natomiast dla glonów była to AlgaeBase, dla grzybów – Species Fungorum CABI databases, a dla porostów – Consortium of North American Lichen Herbaria.
Baza obejmuje 13 000 surowców leczniczych, w tym dokładnie opracowanych jest ponad 4 tysiące substancji pochodzących z ponad 10 000 gatunków roślin i zwierząt. Szczegółowo sporządzono także dane na temat ponad 100 minerałów, jak np. bursztyn, ropa naftowa i jej pochodne, wody mineralne, a nawet skamieliny zwierząt, stosowane w innych systemach medycznych. Właściwości, działanie i zastosowanie ziół rejestrowane jest przede wszystkim przy użyciu terminologii naukowej, wzbogaconej o wszystkie cechy, jakie nadają im medycyny orientalne. Są one, co należy podkreślić, zamieszczone w oficjalnych farmakopeach m.in. Indii, Chin czy Korei Południowej. Takie ujęcie ogromnego zbioru danych daje unikalną możliwość poszukiwania i badania zależności, podobieństw oraz różnic pomiędzy systemami medycznymi i ich spojrzeniem na zdrowie człowieka.
Informacje o zastosowaniu
W skład bazy wchodzi ponad 100 tabel powiązanych relacjami, co pozwala filtrować zawartość i tworzyć kwerendy, dzięki czemu baza Materia Medica Opoliensis posiada przede wszystkim aspekt praktyczny: jest bazą wynikową, która nie tyle kieruje do źródła, co do konkretnej informacji. Dla przykładu: w tabeli zawierającej jednostki chorobowe jest obecnie 2568 chorób lub syndromów. To pozwoliło uzyskać ponad 38 700 wskazań do zastosowania konkretnych gatunków z podaniem najwłaściwszego surowca oraz sposobu i formy aplikacji. Choroby opisywane są poprzez ich objawy, a także wyniki badań laboratoryjnych oraz czynniki etiologiczne. Ustalane są też wzajemne relacje pomiędzy chorobami reprezentowanymi przez różne systemy medyczne oraz aktywności farmakologiczne.
W obrębie MMO znajduje się dodatkowo baza, również autorstwa Z. Skotnickiego, gromadząca większościowy dorobek polskiej prasy zielarskiej XX i XXI w. Używając terminologii medioznawczej: zakodowano i przeprowadzono analizę ponad 8550 artykułów, jakie pojawiły się w „Wiadomościach Zielarskich”, jedynym miesięczniku w języku polskim o takiej tematyce, ukazującym się w latach 1956-2002. Dzięki analizie poszerzonej o kontekst artykułów i bardzo szczegółowe badanie zawartości merytorycznej, w jednym miejscu dostępna jest wiedza zgromadzona w „Wiadomościach” na przestrzeni 45 lat. Planowane jest wprowadzenie do Bazy informacji o artykułach opublikowanych w „Herba Polonica”, „Postępach Fitoterapii”, „Farmacji Polskiej” i innych periodykach naukowych.
Niemniej MMO nie ogranicza się do funkcji bazy bibliograficznej i wynikowej, ale spełnia też rolę narzędzia badawczego. Dane w niej zawarte pozwalają tworzyć powiązania między opisami objawów (symptomów) i dolegliwości, a wiadomościami bibliograficznymi (artykuły, publikacje), jak również stwarzają podstawy do wykonywania analiz porównawczych pomiędzy wybranymi systemami medycznymi. Jeżeli zaś chodzi o wyniki w wyszukiwaniu jednostek chorobowych: również tu można zastosować filtrowanie, np. ograniczające rezultaty do wybranego systemu medycznego. Istotne jest także odróżnienie wskazań popartych naukowo i utrwalonych obserwacjami w praktyce leczniczej od zaleceń etnomedycznych czy historycznych. Otwiera to kolejny obszar badań z zakresu historii medycyny, etnografii czy etymologii nazw ziół, chorób i leków.
Relacyjność Bazy daje wiele praktycznych możliwości. Dotychczas zarejestrowano ponad 1900 mieszanek ziołowych, nie tylko farmakopealnych, ale również zapisanych w oficjalnych receptariuszach, opracowaniach kierowanych do lekarzy oraz publikacjach uznanych polskich fitoterapeutów, jak lekarze zakonu Bonifratrów, o. C. Klimuszko czy o. G. Sroka. Aparat Bazy pozwala dokonać analizy pod kątem potencjalnego działania i zastosowania, interakcji oraz działań ubocznych. W Bazie na bieżąco są rejestrowane leki ziołowe, głównie o statusie produktu leczniczego. Choć części z nich nie produkuje się obecnie, mogą stanowić inspirację do komponowania nowych, wartościowych leków. Możliwe są też poszukiwania najodpowiedniejszej kompozycji poprzez wprowadzanie w zapytaniach objawów występujących u pacjenta albo oczekiwanych aktywności farmakologicznych leku lub mieszanki.
Baza porządkuje wiedzę z różnych obszarów powiązanych z zagadnieniem fitoterapii. Okazuje się także przydatna na polu dziedzin pokrewnych. Wypada bowiem dodać, że struktura bazy pozwala rejestrować zastosowania nie tylko stricte medyczne, lecz również kosmetologiczne i dietetyczne. Stopniowo wprowadzane są dane z zakresu właściwości odżywczych, zawartości witamin, minerałów a nawet kaloryczności tych substancji, które są również artykułami spożywczymi.
Nazwa bazy jest ukłonem wobec Dioskurydesa – starożytnego lekarza, farmakologa i botanika, którego podróże po basenie morza Śródziemnego zaowocowały powstaniem pięciotomowego dzieła pt. De Materia Medica. Ten zbiór około pięciuset pozycji leczniczych stał się na 1500 lat głównym źródłem wiedzy o ziołach i prototypem późniejszych farmakopei. Księgę tłumaczono z greki na arabski, łacinę i kilka innych języków. Obszerne tomy krążyły w wielu rękopiśmiennych kopiach, a później nawet w druku. Zielarstwo i ziołolecznictwo stanowiło podstawę medycyny, ale księga zawierała też opisy substancji pochodzenia zwierzęcego i minerały oraz około 1000 leków, jakie można z nich sporządzić.
Na poniższych ilustracjach:
Dioscurydes otrzymuje korzeń mandragory. Karta z tzw. Dioskurydesa Wiedeńskiego, będącego kopią z początku VI wieku.
Babka lancetowata (Plantago lanceolata), Folio 29v – rysunek i opis z tegoż rękopisu.
* Leksykon naturalnych surowców leczniczych. Medycyna Zachodu, tradycyjna medycyna chińska, ajurweda. Ilona Kaczmarczyk-Sedlak, Zbigniew Skotnicki. Wydawnictwo: zielone wydawnictwo zielonewydawnictwo.pl Kraków, 2018. ISBN: 978-83-65852-13-7
Tekst: Zbigniew Skotnicki i Marcin Podolan z Działu Systemów Informatycznych i Zbiorów Elektronicznych